آسیایی‌ها در لبه پرتگاه 

در تمامی فرهنگ‌ها موی سفید افراد نشانه تجربه آن‌هاست و همه به این تجربه احترام می‌گذارند، اما مدتی است این ابر خاکستری باعث نگرانی دولت‌ها شده است. به‌ویژه وقتی پای اقتصاد در میان باشد این نگرانی‌ها بیشتر هم می‌شود. صندوق بین‌المللی پول در این زمینه می‌‌گوید: «شاید چندی پیش رشد جمعیت جهان یکی از نگرانی‌های عمده دولتمردان سراسر جهان با توجه به منابع محدود موجود بوده، اما از 5 سال پیش واقعیت پیر شدن جمعیت جهان این نگرانی را تشدید کرده است.این صندوق سال گذشته در گزارشی تخصصی که درباره شدت گرفتن روند پیری جمعیت جهان منتشر کرد، آورده: امروز گسترش این ابرخاکستری در کشورهای آسیایی چالشی بزرگ شناخته می‌شود، چون بخش عمده‌ای از جمعیت جهان در این منطقه زندگی می‌کنند و پیری جمعیت آسیا هزینه‌هایی به اقتصاد دهکده جهانی تحمیل خواهد کرد.

در این گزارش تاکید شده، اگرچه تا همین چند سال گذشته جمعیت آسیا به عنوان ناجی کاهش نرخ رشد جمعیت جهان شناخته می‌شد، اما اکنون با پدیدار شدن ابرهای خاکستری، افق‌های دور این منطقه نگران کننده شده است.

تحلیلگران موسسه استاندارد چارتر درباره شرایط جمعیتی آسیا می‌گویند: سرعت سال‌خوردگی در این منطقه آنچنان شدت گرفته که سیستم‌های بازنشستگی و ارائه خدمات اجتماعی به سالمندان منطقه، نتوانسته‌ خودشان را برای این اتفاق آماده کنند. این درحالی است که هفته گذشته دفتر منطقه‌ای صندوق بین‌المللی پول در آسیا و اقیانوس آرام خیلی محتاطانه نکاتی را در گزارشی درباره این نگرانی، مطرح کرده است.

در گزارش مربوطه آمده است: اگرچه آسیا طی دو دهه گذشته با استفاده از سیاست‌های جمعیتی امتیازات اقتصادی قابل‌توجهی به‌دست آورده و توانسته سهم بالایی از رشد اقتصادی را در اختیار داشته باشد، اما این روند ادامه نیافت و اکنون این منطقه پرجمعیت با چالشی با نام پیری روبه‌رو شده که این امتیاز را رسما از بین برده است.

در این گزارش به روند سریع پیری در منطقه آسیای جنوب شرقی اشاره مستقیم شده و کارشناسان تاکید کرده‌اند، همان منطقه پرجمعیت که روزگاری موتور محرکه اقتصادی کشورها بوده، اکنون به انباره‌ای از سالمندان تبدیل شده که نه تنها در تولید ناخالص ملی منطقه یاد شده اثرگذار نیستند، بلکه حجم بالایی از هزینه‌ها را هم به دولت تحمیل کرد‌ه‌اند. کارشناسان صندوق بین‌المللی پول تاکید می‌کنند: شرق آسیا یکی از سریع ترین رشدهای پیری را در میان سایر نقاط جهان به خود اختصاص داده و چین و هنگ‌کنگ از مهم‌ترین کشورهایی هستند که باید از همین امروز برای آینده خود برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشند. به‌عنوان مثال، براساس اطلاعات منتشرشده در گزارش یاد شده، ژاپن دارای سال‌خورده‌ترین جمعیت جهان شناخته می‌شود که نسبت شاخص وابستگی در این کشور به 44درصد رسیده و برآورد می‌شود تا سال 2050 این تناسب به بیش از 70 درصد برسد. این درحالی است، هنگ کنگ نیز در شرایط مشابه قرار گرفته و نرخ وابستگی آن 21 درصد برآورد شده که تا سال 2050 این کشور نیز بیش از 64 درصد نرخ وابستگی را تجربه خواهد کرد.

 

کاهش تولید ناخالص با پیری جمعیت

در این زمینه کارشناسان اقتصادی صندوق بین‌المللی پول معتقدند: ادامه این روند یعنی سال‌خوردگی کشورهای آسیایی به‌خصوص کشورهای چین، ژاپن و هنگ‌کنگ نه‌تنها در تولید ناخالص داخلی آن‌ها بلکه اقتصاد جهان را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. برآوردهایی که از این روند انجام شده مشخص شده، بین سال‌های 2020 تا 2050 میلادی اگر کشورهای یاد شده نسبت به اصلاح هرم جمعیتی خود با استفاده از مهاجرپذیری گام موثری برندارند، شاهد کاهش تولید ناخالص داخلی خواهند بود. به‌عنوان مثال، اگر هنگ‌کنگ با استفاده از مهاجرپذیری این روند را تثبیت نکند قطعا تا سال 2050 شاهد کاهش دو درصدی تولید ناخالص داخلی خواهد شد. در همین حال، چین نیز تا 35 سال آینده چیزی حدود 170 میلیون نفر از نیروی کارش را از دست خواهد داد و این روند تولید ناخالص سرزمین اژدها را به منفی شش دهم درصد کاهش می‌دهد. این درحالی است که برخی کارشناسان معتقدند؛ ژاپن هوشمندی جالبی انجام داده و برای انجام کارهای صنعتی با استفاده از روبات‌ها یا هوش مصنوعی، کاهش نیروی کارش را به نوعی جبران کرده اما در نهایت درگیر مشکلاتی خواهد شد. کارشناسان صندوق بین‌المللی پول معتقدند؛ با مقایسه آغاز رشد نرخ وابستگی در آمریکا به این نتیجه می‌رسیم که طی نیم قرن، آمریکا رشد این وابستگی را تجربه کرده و اروپایی‌ها چیزی بین 15 تا 25 درصد این مسیر را طی کرده‌اند، اما در کشورهای آسیایی روند پیری جمعیت کمتر از یک دهه نگران کننده شده و به نرخ وابستگی، سیر صعودی بخشیده است.این گروه تاکید می‌کنند: چنین شرایطی به این معنی است که آسیایی‌ها اکنون در لبه پرتگاه قرار دارند و اگر با استفاده از سیاست‌های منطقی فعالیت مشخصی انجام ندهند در دهه آینده مشکلات نگران‌کننده‌ای خواهند داشت.

 

راهکار چیست؟

گزارش صندوق بین‌المللی پول اگر چه موج تازه‌ای از نگرانی در میان سیاست‌مداران و دولتمردان ایجاد کرده ، اما راهکارهای ارائه شده می‌تواند این روند را مدیریت کرده و در نهایت مشکلات را به حداقل خود برساند.

در این گزارش تاکید شده، سیستم مهاجرپذیری و تقویت سیستم‌های ارائه خدمات به سالمندان یکی از اقدامات اولیه برای کشورهای درگیر است، اما در نهایت بهبود نرخ تولیدمثل می‌تواند گره‌گشا باشد.  کارشناسان و تهیه‌کنندگان این گزارش معتقدند؛ ایجاد شرایط اقتصادی مناسب و امنیت شغلی در میان اقشار متوسط جوامع یادشده امتیازی است که می‌تواند نرخ باروری را توسعه داده و در دوره‌ای میان‌مدت مشکلات هرم جمعیتی را قابل کنترل کند.

 

در قاره‌ آسیا، میلیون‌ها نفر کارگر در بخش‌های غیررسمی، نظیر «دست‌فروشی» و «مشاغل روزمزد»، فعالیت می‌کنند که تحت‌پوشش صندوق‌های ملی بازنشستگی کشورهای خود قرار ندارند. آخرین گزارش‌های مربوط به رصد «حمایت اجتماعی» در کشورهای مختلف جهان نشان می‌دهد که تنها 2/34درصد از مردم آسیا و 7/8درصد از مردم اقیانوسیه، تحت‌پوشش طرح‌های «بازنشستگی مشارکتی» قرار دارند. طرح‌های این‌چنینی معمولاً افرادی را تحت‌پوشش خود قرار می‌دهند که در مشاغل رسمیِ دولتی، شهرداری‌ها، نیروهای نظامی و شرکت‌های خصوصی بزرگ کار می‌کنند، بنابراین جمعیت قابل‌توجهی در منطقه‌ آسیا و اقیانوسیه، نه تحت‌پوشش طرح‌های بازنشستگی مشارکتی قرار دارند و نه مشمول برنامه‌های «مساعدت اجتماعی» مانند ارائه‌ کمک‌های نقدی به افراد فقیر، می‌شوند، لذا افراد فقیر و آسیب‌پذیر در جامعه مانند زنان، که بیشتر در مشاغل غیررسمی فعالیت می‌کنند، وقتی به سنین سالمندی می‌رسند، از مزایای بازنشستگی محروم می‌مانند. اما گسترش دامنه‌ شمول طرح‌های بازنشستگی و تحت‌پوشش قراردادن کارگران غیررسمی نیز چالش‌‌های خاص خود را دارد. اول اینکه، طیف درآمدهای آن‌ها از بسیار کم (در موردِ کارگران بخش کشاورزی) تا بسیار بالا (در موردِ پزشکان، وکلا و مشاوران مالی مستقل) متغیر است و این موضوع، وقتی جدی‌تر می‌شود که بسیاری از مردم به نهادهای دولتی و عمومی اعتماد ندارند و درآمد واقعی خود را اعلام نمی‌کنند. چالش دوم، این است که تعداد قابل‌توجهی از افراد شاغل در مشاغل غیررسمی، در شغل‌های بسیار کم‌درآمد مشغول هستند و در نتیجه، نمی‌توانند سهم خود را برای مشارکت در حق‌بیمه پرداخت کنند. چالش سوم این است که بسیاری از افراد، به‌رغم داشتن شرایط لازم برای اشتغال در بخش‌های رسمی، فعالیت در بخش‌های غیررسمی را ترجیح می‌دهند و تعیین اینکه کدام‌یک از افراد خودشان انتخاب کرده‌اند که در بخش‌های غیررسمی به فعالیت ادامه دهند و کدام‌یک مجبور به اتخاذ چنین تصمیمی شده‌اند، دشوار است.

اولین و آشکارترین راه‌حل، در نظام بازنشستگی هند مورد استفاده قرارگرفته است که شامل تحت‌پوشش قراردادن کارگران غیررسمی در نظام اصلی و دولتی بازنشستگی کشور (در قالبِ طرح‌های بیمه اجباری یا اختیاری) است. راهکار دیگر، ایجاد نظام‌های بازنشستگی غیرمشارکتی با مزایای یکسان است که در حال حاضر، در کشورهای بنگلادش، نپال، فیلیپین و تایلند در حال اجراست. این مزایا، به‌صورت حداقلی و تنها برای رفع نیازهای مربوط به معیشت افراد ارائه می‌شوند و فقط شامل افرادی می‌شوند که بالاتر از سن مرسوم بازنشستگی قرار دارند. همچنین ایجاد زمینه‌ای برای برخورداری سالمندان از «حمایت‌های خانوادگی» می‌تواند به وضعیت معیشتی این افراد کمک کند. 

آمارهای منتشر شده از تعداد بی‌خانمان‌های سالمند ایالات‌متحده بیانگر این نکته است که روند روبه‌رشد سالمندان بی‌خانمان نه تنها در این کشور بلکه در سراسر جهان نگران‌کننده شده است. سال 2015، موسسه تحقیقاتی UC سانفرانسیسکو با دریافت بودجه‌ای معادل 30 میلیون دلار مامور شد تا علاوه بر استخراج اطلاعات دقیق در این زمینه، راهکارهای مدیریت آن را به دولت ارائه کند.  سال 2017 تحقیقاتی در این زمینه انجام شده که نتایج آن تعجب همگان را برانگیخت؛ در این تحقیقات مشخص شد در سال 1990 تنها یازده درصد از افراد بی‌خانمان در پنجمین‌ دهه از زندگی خود قرار داشتند، اما در سال 2015 این سهم به نزدیکی 30 درصد رسیده است. کارشناسان براین باورند؛ روند افزایش تعداد بی‌خانمان‌های سالمند با توجه به شرایط جهانی، تغییرات معنادار سبک زندگی مردم ادامه خواهد یافت و هزینه‌های مربوط به ‌برطرف کردن آسیب‌های ایجاد شده سرسام‌آور خواهد شد. مارگارت کوشل، استاد دانشگاه کالیفرنیا، سرپرست تیم تحقیقات یاد شده، می‌گوید: «طی مراحل تحقیقاتی متوجه شدیم بخش عمده‌ای از بی‌خانمان‌ها در سراسر جهان برای اولین بار پس از آغاز پنجمین دهه زندگی خود چنین شرایطی را تجربه می‌کنند.» کوشل در این زمینه می‌افزاید: «مشکل اینجاست که در گروه یاد شده چنین تجربه‌ای آن هم در سنین سالمندی می‌تواند شوک بزرگی از نظر روانی به افراد وارد کرده و بسیاری از واکنش‌های آتی آن‌ها در جامعه را تحت‌تاثیر قرار دهد.» این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: «اصولا فردی که 27سال هر روز در محل کار خود حاضر شده و یک‌باره به‌دلیل مشکلات اقتصادی کشور از کار بیکار می‌شود، قطعا واکنشی هیجانی در جامعه خواهد داشت که البته این واکنش هیجانی، اطرافیان را نیز درگیر چالش می‌کند.» وی با اشاره به هرم سنی بی‌خانمان‌ها در ایالات متحده و ژاپن به‌عنوان دو کشور شاخص می‌گوید: «هم اکنون در ایالات متحده 43 درصد افراد بی‌خانمان جزء گروه سالمند جامعه هستند و در ژاپن این سهم نزدیک به 62 درصد است، اما تبعات اجتماعی این بخش از جامعه در ایالات متحده چشمگیرتر و نگران‌کننده‌تر از ژاپن برآورد شده است.»

این محقق معتقد است؛ جامعه سنتی ژاپن با توجه به‌شرایط فرهنگی خود به نوعی توانسته نگرانی‌های آتی را در این زمینه مدیریت کند، اما سرعت روند پیری در این کشور به‌گونه‌ای است که احتمالا در میان‌مدت این کشور به‌رغم پتانسیل‌های فرهنگی باز هم نمی‌تواند این چالش را برطرف کند. کوشل درباره نگرانی‌های آتی پیری جمعیت جهانی می‌گوید: «هنگام انجام تحقیقاتی که اخیرا مامور آن بودیم، متوجه شدیم نکته‌ای که از دید اغلب کارشناسان پنهان باقی ‌مانده مربوط به عدم هماهنگی خدمات و تجهیزات فعلی با نیاز سالمندان در سراسر جهان است.» 

به این ترتیب که متاسفانه بسیاری از تجهیزات و خدمات اجتماعی فعلی برای سالمندان طراحی نشده است. به عنوان مثال،تختخواب‌های بیمارستانی، سیستم‌های بهداشتی در مراکز اقامتی شهرداری‌ها و همچنین تخصص نامناسب مددکاران برای رسیدگی به نیازهای سالمندان از جمله این نگرانی‌هاست. وی تصریح می‌کند: «با ورود افراد به دهه پنجم زندگی، بیماری‌هایی نظیر آلزایمر، مشکلات قلبی و عروقی و برخی اختلال‌های تنفسی از جمله مشکلات شایع است که بسیاری از این نیازها در مراکز درمانی پاسخ داده نمی‌شوند، چون امکانات متناسب با حجم مراجعه‌کنندگان نیست.» این استاد دانشگاه تاکید کرد: «تحقیقات ما ثابت کرد سیستم‌های ارائه خدمات اجتماعی متناسب با نیاز و تعداد سالمندان نیست و در بسیاری از موارد امکان پاسخ‌گویی کامل به نیاز این بخش از جامعه وجود ندارد که این مشکل در کشورهای کمتر توسعه‌یافته بیشتر دیده می‌شود.

 

حمایت از خانواده به جای حمایت از سالمندان

در همین حال، پروفسور دنیس کالهان، یکی دیگر از محققان حاضر در این برنامه می‌گوید: «واقعیت امر اینجاست که جامعه جهانی دیر به فکر مدیریت این واقعیت افتاده و به همین دلیل حداقل در یک دوره میان‌مدت امکان ارائه راه‌حل مناسبی نخواهیم داشت و تنها می‌توانیم راهکارهای کوتاه‌مدت ارائه دهیم.» کالهان در ادامه تصریح می‌کند: «بهترین راهکار برای مدیریت شرایط این است که مسئولان به‌جای اینکه خود را درگیر جلسات و نشست‌های طولانی‌مدت کنند، درباره تامین نیازهای این گستره جمعیت سالمند در کشورشان برنامه‌ریزی منطقی داشته باشند.» وی معتقد است، در شرایط فعلی احداث مراکز نگهداری سالمندان بی‌بضاعت، همچنین کلینیک‌های تخصصی برای آن‌ها با استفاده از کادر مجرب و آموزش‌دیده می‌تواند گزینه‌ای مناسب باشد، به این دلیل که ترمیم هرم جمعیت حداقل به دو دهه برنامه‌ریزی و دقت عمل نیاز دارد. این استاد دانشگاه می‌گوید: «برخی از سالمندان بی‌خانمان در کشورهای توسعه یافته به دلیل بی‌توجهی فرزندانشان در این شرایط قرار گرفته‌اند که در نهایت معضلی برای بخش‌‌های دیگر اجتماع خواهند بود ازاین‌رو مسئولان و سیاست‌گذاران می‌توانند خانواده این بخش از جامعه را به‌گونه‌ای حمایت کنند که نه‌تنها امکان نگهداری از سالمندان وجود داشته باشد، بلکه موضوع فرزندآوری در میان آن‌ها نیز پررنگ‌تر شود.